Do tej pory, w sytuacji np. nagłej śmierci osoby prowadzącej działalność, przy braku jasno określonych planów sukcesyjnych, zapewnienie trwałości funkcjonowania przedsiębiorstwa przysparzało nie lada problem. Problem ten rozwiązać można poprzez powołanie zarządcy sukcesyjnego, którego zadaniem jest prowadzenie przedsiębiorstwa zmarłego przedsiębiorcy, zasadniczo do czasu rozstrzygnięcia o jego losie przez spadkobierców, a tym samym zapewnienie możliwości kontynuacji działalności prowadzonej w formie jednoosobowej działalności gospodarczej przez następne pokolenia. Instytucja zarządcy sukcesyjnego, mimo iż funkcjonuje od czerwca 2018, dla wielu przedsiębiorców wciąż jeszcze owiana jest tajemnicą. Kto może zostać zarządcą sukcesyjnym i jakie są jego obowiązki? O tym wszystkim w dzisiejszym wpisie na naszym blogu.

Osoby prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą to dziś bardzo liczna grupa. Według danych na koniec 2016 r. do CEIDG wpisanych było ponad 2,4 mln przedsiębiorców. Wielu takich przedsiębiorców osiąga milionowe obroty, a na co dzień zapewnia miejsca pracy dla dziesiątek, a nawet setek osób. Zapewnienie ciągłości istnienia tych podmiotów leży zatem w interesie nie tylko sukcesorów owych przedsiębiorców.

Kto może zostać zarządcą sukcesyjnym?

Osoba obejmująca funkcję zarządcy musi posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. Bez znaczenia pozostaje natomiast to, czy jest spokrewniona z przedsiębiorcą czy nie oraz czy zawodowo trudni się zarządem majątkiem. Nie może zostać zarządcą osoba, wobec której prawomocnie orzeczono określony zakaz prowadzenia działalności gospodarczej. Ustawa nie wymaga, by zarządca posiadał jakieś szczególne kwalifikacje i nie stawia żadnych dodatkowych warunków. Należy uznać to rozwiązanie za słuszne, nie ma bowiem przesłanek ku temu, by zarządcy stawiać bardziej wygórowane warunki niż te, które są przewidziane dla przedsiębiorcy czy prokurenta. Zarządca, może, ale nie musi być przedsiębiorcą, bowiem tymczasowo, za wynagrodzeniem zastępuje właściciela przedsiębiorstwa.

Kto i kiedy może ustanowić zarządcę sukcesyjnego?

Z  nowych rozwiązań ustawowych będą mogli skorzystać przedsiębiorcy, którzy w chwili śmierci byli wpisani do CEIDG (także działający w ramach spółki cywilnej). Zarządca sukcesyjny może być ustanowiony zarówno przed śmiercią przedsiębiorcy jak i po. Do jego ustanowienia niezbędne są:

• powołanie zarządcy,
• zgoda zarządcy na pełnienie tej funkcji,
• dokonanie wpisu do CEIDG.

Powołanie

Zarządcę może powołać sam przedsiębiorca poprzez wskazanie konkretnej osoby do pełnienia obowiązków zarządcy albo zastrzeżenie, że z chwilą śmierci określony prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym. Wymagana jest zwykła forma pisemna. Jeżeli przedsiębiorca chce mieć pewność wyboru wskazanej osoby, musi również za życia złożyć wniosek o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego. Jeżeli tego nie uczyni, po śmierci przedsiębiorcy zarządca może być powołany wyłącznie przez następujące osoby:

1. małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku lub
2. spadkobiercę ustawowego przedsiębiorcy, który przyjął spadek albo
3. spadkobiercę testamentowego albo zapisobiercę windykacyjnego przedsiębiorcy, którzy przyjęli odpowiednio testament albo zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z testamentem przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Jeżeli jednak postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku już się uprawomocniło (odpowiednio, gdy akt poświadczenia dziedziczenia został zarejestrowany albo gdy wydano europejskie poświadczenie spadkowe) zarządca może być powołany wyłącznie przez właściciela przedsiębiorstwa w spadku.

Tutaj należy zatem wyjaśnić, że właścicielem przedsiębiorstwa w spadku jest:

1. spadkobierca ustawowy albo testamentowy przedsiębiorcy albo zapisobierca windykacyjny, jeżeli zapis windykacyjny miał za przedmiot przedsiębiorstwo w spadku albo udział w przedsiębiorstwie,
2. małżonek przedsiębiorcy, o ile w chwili śmierci przedsiębiorcy przedsiębiorstwo stanowiło w całości mienie przedsiębiorcy i jego małżonka, a małżonkowi przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku (przy spełnieniu tych warunków małżonek będzie posiadał status właściciela przedsiębiorstwa w spadku nawet jeżeli nie będzie spadkobiercą ani zapisobiercą),
3. nabywca przedsiębiorstwa w spadku albo udziału w tym przedsiębiorstwie, jeżeli nabycie nastąpiło bezpośrednio od wyżej wymienionych podmiotów, w tym także osoba prawna albo jednostka organizacyjna, do której wniesiono przedsiębiorstwo tytułem wkładu.

Gdy powołanie zarządcy następuje po śmierci przedsiębiorcy, wymagana jest zgoda osób, którym łącznie (uwzględniając również osobę powołującą zarządcę) przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100.

Nierzadko zdarzy się, że osobami uprawnionymi do powołania zarządcy albo do wyrażenia zgody na jego powołanie będą małoletnie dzieci przedsiębiorcy, które działają przez swoich przedstawicieli ustawowych (zwykle rodziców). Żeby nie przedłużać postępowania, zarówno na powołanie zarządcy, jak i na wyrażenie zgody na jego powołanie, przedstawiciel ustawowy osoby niemającej zdolności do czynności prawnych albo ograniczonej w zdolności do czynności prawnych, nie musi uzyskiwać zezwolenia sądu opiekuńczego.

Przy ustanawianiu zarządcy po śmierci przedsiębiorcy, zarówno powołanie zarządcy, jak i zgoda każdej z osób wymaga zachowania formy aktu notarialnego.

Termin na powołanie zarządcy wynosi 2 miesiące od, co do zasady, dnia śmierci przedsiębiorcy. Po jego upływie uprawnienie do ustanowienia zarządcy wygasa.

Zgoda osoby powoływanej

Zgoda osoby powoływanej na zarządcę musi być wyrażona w formie wymaganej do powołania zarządcy, a więc gdy zarządcę powołuje przedsiębiorca (za życia), wystarczająca jest zwykła forma pisemna, natomiast gdy następuje to po śmierci przedsiębiorcy – forma aktu notarialnego.

Wpis do CEIDG

Zarząd sukcesyjny zostaje ustanowiony dopiero na skutek dokonania wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego albo zastrzeżenia, że prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym, ale oczywiście nie wcześniej niż z chwilą śmierci przedsiębiorcy. W przypadku ustanowienia zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy obowiązek zgłoszenia tego faktu do CEIDG spoczywa na notariuszu. Zarządca pełni swoją funkcję od chwili wpisu do rejestru.

Obowiązki zarządcy

Głównym celem ustanowienia zarządcy jest zapewnienie płynności w przejściu przedsiębiorstwa z rąk zmarłego przedsiębiorcy na jego następców prawnych. Zarządca powoływany jest na okres dwóch lat od śmierci przedsiębiorcy, jednak sąd z ważnych przyczyn może okres ten przedłużyć do 5 lat. Zadaniem zarządcy jest zachowanie przedsiębiorstwa w takim stanie, by po dziale spadku przedsiębiorstwo wciąż stanowiło realną wartość. W tym celu prowadzi on przedsiębiorstwo zmarłego (pod jego dotychczasową firmą z dodatkiem „w spadku”) działając we własnym imieniu, ale na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca jest umocowany do czynności sądowych i pozasądowych. Do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebuje on jednak zgody wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku lub sądu.

Jednym z podstawowych obowiązków zarządcy, który powinien wykonać zaraz po ustanowieniu zarządu sukcesyjnego, jest sporządzenie wykazu inwentarza przedsiębiorstwa w spadku i złożenie go przed notariuszem. Wykaz powinien obejmować składniki przedsiębiorstwa w spadku wraz z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe (związane z działalnością gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy) i ich wysokość według stanu z chwili śmierci przedsiębiorcy.

Na zarządcę nałożony jest także obowiązek corocznego wypłacania zysku właścicielom przedsiębiorstwa w spadku, a także zaliczek, jeśli tego zażądają. Natomiast po wygaśnięciu zarządu,  na wniosek uprawnionego, zarządca jest zobowiązany do złożenia pisemnego sprawozdania z prowadzenia przedsiębiorstwa wraz ze wskazaniem stanu przedsiębiorstwa w spadku na chwilę wygaśnięcia zarządu.

Co do zasady zarządca nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Odpowiada jednak za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania obowiązków. Odmiennie kształtuje się odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe, którą poniesie w przypadkach określonych w Ordynacji podatkowej.

Odwołanie zarządcy sukcesyjnego

Odwołanie zarządcy następuje analogicznie do sposobu, w jaki był powołany. Za życia przedsiębiorcy odwołanie oraz rezygnacja z funkcji przez zarządcę może nastąpić w zwykłej formie pisemnej, natomiast po śmierci przedsiębiorcy wyłącznie w formie aktu notarialnego. Do wyrażenia zgody wystarczająca jest jednak porozumienie osób, którym łącznie przysługuje udział większy niż ½.

Podsumowując – dobry pomysł?

Biorąc pod uwagę fakt, że nowa ustawa reguluje ważną materię, która dotąd przysparzała licznych problemów w praktyce, nie sposób ocenić instytucji zarządcy sukcesyjnego negatywnie. Rozwiązanie to w wielu przypadkach może pozwolić na kontunuowanie działalności gospodarczej i przetrwanie przedsiębiorstwa rodzinnego, tym bardziej, że w praktyce niejednokrotnie funkcję tę będzie obejmowała osoba, która po dziale spadku będzie dalej prowadzić przedsiębiorstwo. Regulacja nie usuwa oczywiście wszystkich problemów, a niektóre rozwiązania zapewne po okresie doświadczeń będą wymagały zmian. Problematyczne może okazać się przykładowo uzyskanie zgody (w formie aktu notarialnego) na powołanie zarządcy, w szczególności gdy udział w przedsiębiorstwie w spadku będzie rozproszony, a część osób przebywać będzie np. za granicą. De facto więc, aby uniknąć zamieszania i rodzinnych waśni, najpewniejszym rozwiązaniem jest powołanie zarządcy sukcesyjnego przez samego przedsiębiorcę jeszcze za życia oraz wprowadzenie go w sprawy firmy. Wówczas przedsiębiorca nie tylko ma pewność, że konkretna i odpowiednia osoba przejmie jego obowiązki, ale również, że nastąpi to od razu, co dla całego otoczenia przedsiębiorcy może mieć istotne znaczenie.